اسماء بنت یزید انصاریاَسْماءْ بِنْت‌ِ یَزید (د پس از ۶۰ق/۶۸۰م)، یکی از زنان صحابه که خطابه او نزد پیامبر اکرم (ص) شهرتی ویژه دارد. ۱ - نسبنام دیگر اسماء را فُکیهه، و کنیه‌های او را ام‌عامر و ام‌سلمه آورده‌اند. [۱]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۱۹، بیروت، دارصادر.
[۲]
ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۸۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
وی دختر یزید بن سکن از قبیله بنی‌عبداشهل، از شاخه‌های فرعی قبیله اوس بود که پیش‌تر با پیامبر اکرم (ص) بیعت کرده بودند و برخی از بزرگان ایشان همچون پدر اسماء در غزوه احد به شهادت رسیدند. [۳]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
[۴]
ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۲، ص۵۳۲، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۵]
ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۴، ص۱۵۷۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۶]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۹۷، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
مادر اسماء، ام‌سعد دختر خُزَیم بن مسعود بن قلع بود. [۷]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۱۹، بیروت، دارصادر.
[۸]
ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص۳۵، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
برخی او را دختر عم معاذ بن جبل دانسته‌اند، [۹]
ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص۳۶، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
اما ذهبی این نسبت را مردود دانسته است. [۱۰]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۹۷، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۱]
ذهبی، محمد، تجرید اسماء الصحابه، ج۲، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۵ق.
[۱۲]
ابن‌حبیب، محمد، المحبر، ج۱، ص۴۱۶، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
۲ - مسلمان شدن ویگویند اسماء که اسلام آورده بود، همراه با گروهی از زنان - و به عنوان سخنگوی آنان - برای بیعت نزد حضرت رسول (ص) رفت و در آن مقام، به بیان خطابه‌ای شیوا پرداخت. او با یاد کردی از کوشش‌های زنان در کنار شوی‌شان و با اشاره به این مطلب که زنان نگاه‌دارندگان امنیت خانه‌اند، زنان را با مردان جهادگر در اجر و پاداش الهی همسنگ دانست. پس از آنکه خطبه او به پایان رسید، رسول اکرم (ص) و یاران آن حضرت کلام وی را به شیوایی ستودند. [۱۳]
ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۸۷- ۱۷۸۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
ظاهراً به سبب همین خطابه رسا او را «خطیبة الانصار» خوانده‌اند. [۱۴]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، ج۱۲، ص۳۹۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق.
در روایات آمده است که چون اسماء، برای بیعت نزد پیامبر (ص) رفت، دستبندهایی زرین به دست داشت که درخشش آن‌ها چشم را خیره می‌کرد. آن حضرت با اشاره به حساب و بازخواست اخروی، و مقایسه برخی از دستبندهای زرین با دستبند آتشین در آخرت ، او را از دلبستگی به مظاهر دنیا بیم داد. [۱۵]
ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص۳۷- ۳۸، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
[۱۶]
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، ج۲، ص۷۶،قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۳م.
[۱۷]
زمخشری، محمود، الفائق، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۷۱م.
از آن پس اسماء در زمره اصحاب پیامبر اکرم (ص)، و در عداد انصار قرار گرفت. [۱۸]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۴۳۴، بیروت، دارصادر.
[۱۹]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۷، ص۴۶۲، بیروت، دارصادر.
[۲۰]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ج۲، ص۸۷۸، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
[۲۱]
ابن‌اثیر، علی، اسد الغابه، ج۵، ص۵۹۰، قاهره، ۱۲۸۰-۱۲۸۶ق.
۳ - راویان حدیث ویاو احادیث بسیاری از رسول اکرم (ص) نقل کرده که بیشتر آن‌ها درباره رفتارهای اجتماعی و خانوادگی و موضوعاتی مربوط به زنان و زینت آنان و نیز آخرالزمان، روز قیامت و مسأله دجال است. [۲۲]
احمد بن حنبل، مسند، ج۶، ص۴۵۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۲۳]
ابوداوود سجستانی، سنن، ج۴، ص۲۱۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه.
[۲۴]
ابوداوود سجستانی، سنن، ج۴، ص۴۳۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه.
[۲۵]
حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، ج۲، ص۲۴۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
از میان کسانی که از اسماء حدیث روایت کرده‌اند، عمرو ابن مهاجر مولای اسماء، شهر بن حوشب، عبدالرحمان بن ثابت بن صامت، مجاهد بن جبر و اسحاق بن راشد را می‌توان نام برد. [۲۶]
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۱۹_ ۳۲۰، بیروت، دارصادر.
[۲۷]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ج۲، ص۸۰۱، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
[۲۸]
ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص۳۳، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
احادیث او که شمار آن‌ها را ۸۱ ذکر کرده‌اند، [۲۹]
کحاله، عمررضا، اعلام النساء، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
در آثار کسانی چون ابوداوود سجستانی، ترمذی، نسایی، ابن‌ماجه ، احمد بن حنبل و طبرانی ثبت شده است. [۳۰]
احمد بن حنبل، مسند، ج۶، ص۳۷۲-۳۷۳، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۳۱]
احمد بن حنبل، مسند، ج۶، ص۴۵۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.
[۳۲]
ابوداوود سجستانی، سنن، ج۴، ص۲۱۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه.
[۳۳]
هیثمی، علی، مجمع الزوائد، ج۹، ص۲۶۰، قاهره، مکتبة القدسی.
[۳۴]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۹، ص۵۴، به کوشش یوزف فان اس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
جز این‌ها، برخی از مصاحبت‌هایی که اسماء با حضرت رسول (ص) داشته است، در آثاری چند به چشم می‌خورد. [۳۵]
واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۳۱۵، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
[۳۶]
واقدی، محمد، المغازی، ج۲، ص۴۷۶-۴۷۷، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
گفتنی است که به روایتی حکم «عده» برای نخستین بار درباره او صادر شده است. [۳۷]
ابوداوود سجستانی، سنن، ج۲، ص۷۱۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه.
۴ - دیدگاه ابن‌عبدالبر درباره اسماءابنعبدالبر اسماء را به عقل و دین ستوده است. [۳۸]
ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۸۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
به گفته ذهبی، او تا زمان یزید بن معاویه (حک ۶۰ -۶۴ق) زنده بوده است. [۳۹]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۹۷، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، علی، اسد الغابه، قاهره، ۱۲۸۰-۱۲۸۶ق. (۲) ابن‌حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م. (۳) ابن‌حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق. (۴) ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۵) ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۶) ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م. (۷) ابوداوود سجستانی، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، دار احیاء السنة النبویه. (۸) ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۳م. (۹) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق. (۱۰) حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق. (۱۱) خلیفة بن خیاط، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م. (۱۲) ذهبی، محمد، تجرید اسماء الصحابه، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۵ق. (۱۳) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۴) زمخشری، محمود، الفائق، به کوشش علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۷۱م. (۱۵) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش یوزف فان اس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۶) کحاله، عمررضا، اعلام النساء، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۷) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م. (۱۸) هیثمی، علی، مجمع الزوائد، قاهره، مکتبة القدسی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماء بنت یزید»، ج۸، ص۱۸. |